АРЗИШҲОИ ЗАМОНИ ШӮРАВӢ ДАР ҚОЛАБИ ҶОМЕАИ ИМРӮЗА Ё ХУД, МАҶРОИ НАВИ ДАРЁ

  Оғози сухан: 12-уми сентябри соли равон  журналист ва нависандаи тавонои тоҷик, зиндаёд Мутеулло Наҷмиддинов (1927-2002) 90-сола мешавад. Хонандаи тоҷик зодаи деҳаи Варзики ноҳияи Чусти вилояти Намангон  Мутеулло Наҷмиддиновро аз рӯйи асарҳои ҷолиб ва ҳақиқатнигоронаи ӯ «Дарё маҷрои нав меҷӯяд»,  «Ширмоҳ», «Бозгашт», «Пайраҳаи шинос», очеркҳои Якраҳа», «Вафо ба аҳд нишонаи ҷавонмардист» ва ғайра мешиносад. Ин марди наҷиб барвақт аз падараш ятим монда, азобу гуруснагии замони Ҷанги Бузурги Ватаниро кашидааст. Мавсуф аз соли 1948 ба шаҳри Душанбе омада, ҳаёту фаъолияти худро чун рӯзноманигор, муҳаррири рӯзномаи «Комсомоли Тоҷикистон», мудири шуъбаи нашриёти «Ирфон» ва дигар вазифаҳои масъул ба роҳ монда, ҳамзамон ба сифати нависанда қаламкашӣ намудааст. Ӯ соли 1968 ба узвияти Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон пазируфта шудааст. Асарҳои ӯ ба забонҳои русӣ, руминӣ, украинӣ, экстонӣ, қазоқӣ ва қирғизӣ тарҷума ва нашр гардидаанд. Худи ӯ низ тарҷумони чирадаст буда, асарҳои К.Волф, Ю.Ритхеу, Ш.Рашидов ва дигаронро аз забони русӣ ба тоҷикӣ тарҷума кардааст. Дорандаимедали «Барои хизмати шоён», Ифтихорномаҳои Шӯрои Олии Тоҷикистон, Шӯрои Олии Ӯзбекистон, медали нуқраи Намоишгоҳи комёбиҳои хоҷагии халқи ИҶШС мебошад. Оид ба фаъолияти эҷодии ӯ чун нависанда олимони ҷавон Ҷамила Раҳимова (соли 2010), Баҳодур Шодиев (соли 2012) ва дигарон  рисолаҳои илмӣ навиштаанд. 2 апрели соли 2002 Мутеулло Наҷмиддинов ин ҷаҳонро падруд гуфтааст.

«Дарё маҷрои нав меҷӯяд».

      Мутолиаи саҳифаи охирини ин повести аҷибу наҷиби Устод Мутеулло Наҷмиддиновро ба итмом расонида, бо талаффузи калимаи «Тамом», ки бо он асар хотима меёбад, муқоваи китобро пӯшидам. Бори дигар пеши назарам симои қаҳрамонони мусбати асар Карима Сангинова, Абдулло Ҳамзаалиев, Тӯлаган-полвон, Роҳат-хола, Комилҷон, Саодат, Муҳаммадиев, Верёвкин ва қаҳрамонони манфии он Қудрат Бободӯстов, Ҳамдамов, Низом, Нозим, Ҳоҷихон Тӯра ва дигарон зинда гардиданд.

       Як хусусияти аҷиби ин асари Мутеулло Наҷмиддинов дар он аст, ки қаҳрамонони он ҳамеша дар як нақш–мусбат ё манфӣ нестанд. Карима Сангиновае, ки нависандаи асар кӯшидааст аз ӯ персонажи мусбат офарад, дар қолаби ҷомеаи имрӯза дар баъзе лаҳзаҳо персонажи комилан манфӣ мешавад. Алалхусус, вақте ки ӯ бо Ҳамзаалиев дар хонаи худ танҳо нишаста, майнӯшӣ мекунад ва лаҳзае, ки Ҳамзаалиев албоми оилавии ӯро аз назар мегузаронад ва бо нозу истиғно расми худро, ки дар пляжи баҳрӣ нимурён тасвир ёфта буд, пӯшонданӣ мешавад, вай дар чашми хонанда аз зани матинродаи покдоман, ки барои ҳифзи иффати худ аз Қаҳҳор барин каси нопок, ҷони худро ба вартаи хатар андохта, дар тундбод тарки мошин намуда, бо гургон рӯбарӯ шуда буд, ба зани касифахлоқе, ки барои ӯ айши яксоата беҳтар аз ҳама иффати инсонист, табдил меёбад. Вақте ки шавҳараш ӯро бо Ҳамзаалиев ҳамоғӯш дармеёбад, Карима бо ҳазёни зиёд дили шавҳарро бештар аз худ сард намуда, пас аз рафтани шавҳараш ба хонаи Ҳамзаалиев, ки то рафтани шавҳари Карима баромада рафта буд, меояд ва шабро бо Ҳамзаалиев, ки то ин вақт онҳо ягон муносибати ошиқона надошта, танҳо дӯсти якдигар буданд, гузаронида, тани худро нопок месозад.  Ва аз ҳама аҷиб, на бо амри дил, балки дар натиҷаи исрори модар ва талаби «райком»  Карима ба назди шавҳари худ бармегардад. Ҳамин кароҳат нисбати Карима то охир боқӣ мемонад ва он нисбати шавҳараш Муҳиб низ паҳн мешавад. Шояд дар замони шӯравӣ нимурён гаштани зани тоҷик, май нӯшидани ӯ таҳаммул мегардиду хиёнати ӯ, новобаста аз он ки вай ҷавоби хиёнати шавҳар аст, ё хиёнати боташаббуси худ, бахшида мешуд, аммо дар ҷомеаи имрӯза нисбати зани тоҷик назар мардум дигар буда, симои имрӯзаи зани тоҷик боиффаттар аст. Муҳиб, ки бо чашми худ бадахлоқии занро дида буд, боз муросо намуда, ба оила баргашт.  

     Аммо кӯшишҳои муаллиф дар хусуси баланд бардоштани нақши Карима ҳамчун зани тоҷик барабас нарафтаанд. Ин навиштаҳо пас аз даҳсолаҳо дар Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 декабри соли 1999 таҳти № 5 «Дар бораи тадбирҳои баланд бардоштани мақоми зан дар ҷомеа» ифодаи амалии худро пайдо намуданд.

       Нақши Бободӯстов низ аҷиб аст. Мавсуф барои мардум хизмати зиёд кардаву заҳмати беш  кашида, минбаъд ба шахси дасту дилаш нопок, ҳарис, шахсе, ки бо зани дӯсташ (комиссари ҳарбӣ) зино кардаву ӯро аз шавҳараш ҷудо карда, ба занӣ мегирад, шахсе, ки на ба ҳамсари бемораш Саодат ва на ба ҷигарбандаш Комилҷон меҳру шафқат надорад, инчунин ба нафари танпарасту дилсиёҳ табдил меёбад. Пеш аз маргаш ӯ боз ба персонажи мусбат табдил ёфта, “Волга”-ашро, ки аз давлат барои хизматҳои арзандааш мукофот гирифта буд, ба совхоз мебахшад.  Лекин лаҳзаи ба Ҳоҷихон Тӯра (“Эшони лаблес”) васият кардани қисми гӯсфандҳояш ба ивази гӯсфандҳое, ки Эшон аз муридонаш гирифта, онҳо минбаъд бо дасти Карима ва Ҳамзаалиев давлатӣ шуда буданд, ба хонанда нофаҳмо менамояд.

      Забони асар салису равон ва мардумист. Дар он калимаҳое, ки ба ибораи Устод Айнӣ “дар забони зиндаи тоҷикӣ” роиҷанд, чун “расамат” (ба маънии ҳисса, ҳаққи касе),  “ажғолу дағол” (ба маънии чизу чора), “кафшкан” (ҷои баровардани пойафзол), “ҷиқидан” (зер кардан, Роҳат-хола ба Эшони лаблес “гӯр ҷиқад шуморо” мегӯяд), “лӯндабаста” (дар бораи мӯйи зан), уреб-уреб (каҷ-каҷ), “пайкол” (ба маънии тавора) ва ҳоказо истифода гардидаанд. Ҳамзамон дар повест як зумра вожаву ибораҳои зебо, чун “борони мӯяк”, “нуқсони ҷибиллӣ”, “илҳоми ғайбӣ”, “ҷонсӯзона”, “бахмалтан”, “пешгаҳ”, “пойгаҳ”, “устувонашакл”, “овози дупӯста”, “сарочаи дил” ва ғайра корбаст  шуда, ба ҳусни асар ҳусн афзудаанд.

     Яке аз муваффақиятҳои повест истифодаи муносиби мақолу зарбулмасалҳои маъмули тоҷикӣ мебошанд: “Ангурро хӯру боғашро напурс”, “Бори каҷ ба манзил намерасад”, “Чоҳкан зери чоҳ”, “Давои висол лафзи ширин”, “Ҷони нодон дар азоб”, “Одамро одам вайрон мекунад, ҷӯйро об” (дар намуди дигар “заминро об” мегӯянд), “Аввал рафиқ, баъд тариқ”, “Дили нохоҳам узри бисёр”, “Дард дигару аҷал дигар”, “Одаму либос, хонаю палос”, “Дарахт дар як ҷо месабзад”, “Одам бошӣ, бо номи баланд бош, набошӣ, набош”, “Ҳалворо ҳаким хӯрад, калтакро ятим”, “Ба умеди Худо нашуда, буттаро дор” (шакли паҳншудатараш “Ба умеди Худо ҳам шаву буттаро ҳам дор” мебошад), “Забони сурх сари сабз медиҳад барбод”, “Кӯр асояшро як бор гум мекунад”, “Изои мӯъмин ҳаром”, “Қадам расид, ҳеҷ зиён нарасад” (дар шакли дигар “Қадам расид, бало нарасад”), “Касе, ки дӯсташро қадр накунад, худашро беқадр кунад”, “Кирми дарахт аз даруни худаш пайдо мешавад”, “Пиракиро ба зиёфат мегӯянд, ҷавонро ба меҳнат”, “Моҳ ҳам бедоғ намешавад”, “Деҳқон ҳарчӣ корад, ҳамонро медаравад”, “Танҳоӣ-сӯҳони умр”, “То омадани табар кунда меосояд” ва ғайра.        

    Нависандаи даврони шӯравӣ Юрий Олеша (1899-1960) нависандагонро “муҳандисони рӯҳи инсон” номида буд. Мутеулло Наҷммиддинов низ чун “муҳандиси воқеии рӯҳи инсон” як қатор арзишҳои маънавиро пешниҳод намудааст, ки аз замони шӯравӣ то имрӯз на танҳо қимати худро гум накардаанд, балки дар ҷилои нав, чун маҷрои нави дарё дар ҷомеаи имрӯза арзи вуҷуд доранд.  Ин арзишҳо ва андешаҳо дар зер мухтасар баён ва тафсир мегарданд.

       Мутолиаи китоб. Муаллиф аз номи яке аз қаҳрамонони асар “ҳаёти одами китобхон бомаъно мегузарад, корашро дониста мекунад, аз китоб ақли одам зиёд мешавад, кор ёд мегирад”-мегӯяд. Ҳамзаалиев бошад ба Карима талқин мекунад, ки асари Волтер “Кандид, ё худ оптимизм”-ро ёфта хонад. Вай инчунин омӯзиши адабиёти классикӣ ва муосирро зарурӣ, “Шолохову Горкию Айниро нахондану надонистан айб”)-гӯён хулосабарорӣ мекунад.

     Меҳнатдӯстӣ. Тамоми асар тарғиби меҳнати ҳалол ва ҷонсӯзона аст. Танҳо пули бо арақи ҷабин ёфта ҳалол шуморида мешавад. Суханҳои гуфтаи қаҳрамонони асар имрӯз низ аҳамияти амалӣ доранд:  “Нашъаи ҳеҷ чиз мисли нашъаи ҳосили меҳнат гуворо нест”, “Обу хок ва меҳнат асоси ободист”.  

    Талқини усулҳои демократии роҳбарӣ ва мазаммати коррупсия.  Дар асар Бободӯстов чун роҳбари худсар, ки бо баҳонаи сахтгирӣ ба “бераҳмӣ, дастдарозӣ” (ифодаҳои падари ӯ) роҳ медод, тасвир шудааст. Инчунин мавсуф ақидаҳоеро тарғиб мекунад, ки ба баъзе аз шахсони дасташ қалби ҷомеаи имрӯза низ хос аст: “Мақсад ин ки: фарзандҳо дорем, набераҳо дорем-ғами кори онҳоро бояд хӯрем...Баъди мо ҳам ба онҳо ягон чиз монаду зиндагиашон нағз гузарад. Замон ҳамин хел, ки чиз надошта бошӣ, мансабат набошад, ту ба ҳеҷ кас даркор нестӣ. Вақте ки мансабамон меравад, ақаллан чизамон бошад”. Ин тарзи фикрронии коррупсионӣ аст ва шахсони дорои чунин андеша вазифаи давлатӣ ва моли давлатро ба манфиати шахсиву оилавии худ харҷ карда, боиси мазаммати мардум мешаванд. Аммо Карима низ аз сафархарҷии ғайриқонунии ба ӯ додаи Бободӯстов даст кашида, чунин андешаронӣ мекунад: “Сабил монад,  ин қоғази боарзиш чӣ қадар одамҳоро аз роҳи рост бароварда, хонавайрон ва бадбахт сохтааст. Одамҳое ҳастанд, ки худашон якпула қимат надоранд, қадру манзалат ва иззату ҳурмати онҳоро пулу чизашон мебардорад, ба онҳо пулу чиз дар ҷамъият мақоми босазо медиҳад”.

      Вобаста ба чӣ гуна будани роҳбарӣ худи Бободӯстов низ иқрор аст, ки “Роҳбарҳо ягонагии қавлу амалро риоя накунанд, ин бисёр кори бад аст”. Аммо насиҳати падарашро гӯши ӯ намешунавад: “Ҳаққи мардумро нахӯр, ба бегонаҳо нате, дар колхоз барака намемонад, одамҳоро хафа накун, онҳо аз ту рӯ мегардонанд”, “Аз хотир набарор, ки дар байни халқ як бор ба бадномӣ шӯҳрат барорӣ, ҳеҷ як ошно, ҳеҷ як улфат ба ту номи некатро баргардонда наметавонад”.

      Ҳамчунин дар повест маҳалпарастии Ҳамдамов, шаҳватгароии Эшони Хоҷихон, ки бо баҳонаи дуохонӣ нисбати занҳо амалҳои шаҳвонӣ содир намуда, онҳоро ба худ ҷалб мекард, шуғл надоштани намояндагони дин, мошинсавории писари раис Бободӯстов–Самандар, гузаронидани маъракаҳои бодабдаба ва роҳ додан ба исрофкорӣ, сифатҳои бади инсонӣ, чун дағалӣ, коҳилӣ, такаббур, дурӯягӣ, дурӯғгӯӣ, худписандӣ, ғайбат намудан, беномусиву беинсофӣ коҳиш ва мазаммат шуда,  таълиму тарбияи фарзанд талаб карда мешавад. Таъкид мегардад, ки “Одами корҳои бад мекардагӣ сазовори ҳурмат нест”. Инчунин ҷавони боғайрат Аюб Камолро ба вазифа пешбарӣ карда, котиби якуми “райком” мегӯяд: “Дили одамҳои ҷавон мисли дарёҳои кӯҳӣ хурӯшон аст, ба худ маҷроҳои нави пешравӣ меҷӯяд”. Ин арзишҳо ва принсипҳои талқиншуда дар ҷомеаи имрӯзаи мо низ корбаст шуда, танзими анъана ва ҷашну маросимҳо, камхарҷ гузаронидани онҳо, роҳ надодан ба исрофкорӣ, таълиму тарбияи фарзанд, аз ҷумла роҳ надодан ба мошинсавории онҳо дар раванди таълим, соли 2017-ро Соли ҷавонон эълон кардани Пешвои миллат ва дастгирӣ намудани ҷавонон аз амалҳои наҷиби давлату Ҳукумати имрӯзаи мост. 

   Албатта, дар повест баъзе ҷанбаҳои манфӣ, аз ҷумла муносибати беэътиноёна ба дин (“бо мошини Бободӯстов пули сиротро мегузарем”-гуфтани қаҳрамонон, ифодаи “аз дӯзах” ҳам натарсидани Карима, нақлҳои масхараомези Ҳоҷихон дар бораи Бобои Одам ва Момо Ҳавво) қурбу қимати асарро наафзудааст, вале он талаби ҳамон замони нигориши асар аст.

   Дар повест баъзе андешаҳо аз забони қаҳрамонони манфии асар маҳкумомез баён гардидаанд, аз қабили он ки мутолиаи романҳои ишқӣ рағбати шаҳвониро баланд бардошта, қувваи боҳро меафзояд (Эшони Ҳоҷихон), аммо шаҳватшиносии муосир дуруст будани ин ақидаро исбот намудааст ва он айни ҳол он чун воситаи илмиву амалии табобати  иннинати (сусткамарии) рӯҳӣ истифода мегардад.    

   Дар пасмуқоваи китоб он “барои бачагони синни калони мактабӣ” тавсия шудааст. Аммо, ман фикр мекунам, мутолиаи он барои доираи васеътари хонандагон низ муфид хоҳад буд. Зеро арзишҳои умда ва воқеии инсонӣ ҳеҷ гоҳ кӯҳна намешаванд, онҳо дар замони нав бо тобишу ҷилои нав эҳё мегарданд. Муаллифи асар аз забони қаҳрамонони асар андешаҳои ҷадид ва пешқадами худро ба тарзи зайл баён намудааст, ки он барои насли имрӯза низ муносиб ва зарурист:

      “Барои ҷамъиятӣ гардонидани моликият инқилоб шуда буд. Инқилоби рӯҳӣ ва маънавӣ давом дорад. Давоми инқилоб барои показагии дилҳо, барои ҳақро ҳақу ноҳақро ноҳақ гуфта тавонистан зарур аст”.

    Оре, маҳз инқилоби ақлҳо, покизагии ахлоқ, бузургдошти арзишҳои дирӯза ва  имрӯзаи созанда, меҳнати содиқона баҳри ободии кишвар ва осудагии миллат сафинаи умеди моро ба соҳили мурод хоҳад расонид.    

(ин мақола қаблан дар Ҳафтаномаи “Қонун ва ҷомеа”, № 33 (434) аз 24.08.2017 сол ба табъ расидааст).

Фаррух Рауфов

муовини сардори Раёсати назорати

тафтишоти пешакӣ дар мақомоти

прокуратура, мушовири адлияи

дараҷаи 1